Cangkriman (Carakan: ꦕꦁꦏꦿꦶꦩ꧀ꦩꦤ꧀) merupakan kalimat teka-teki bahasa Jawa yang maksudnya harus dibatang atau ditebak. Cangkriman disebut juga badhéan atau bedhékan.[1]

Macam cangkriman sunting

Cangkriman dapat dibedakan menurut wujudnya, di antaranya adalah sebagai berikut:[1][2]

Cangkriman yang berupa tembung wancahan sunting

  1. Pak bo létus. Tepak kebo (ana) léléné satus. (Jejak kerbau ada ikan lele berjumlah seratus).
  2. Pakbomba, paklawa, pakpiyut. Tepak kebo amba, tepak ula dawa, tepak sapi ciyut. (Jejak kerbau lebar, jejak ular panjang, jejak sapi sempit).
  3. Wiwawité, lesbadhongé. Uwi dawa wité, tales amba godhongé. (Ubi panjang pohonnya, talas lebar daunnya).
  4. Pipiru, ndhangdhangmoh, thongthongjur. Sapiné (padha) kuru-kuru, kandhangé (wis) amoh, tléthongé ajur. (Sapinya kurus-kurus, kandangnya (telah) rusak, kotorannya remuk).
  5. Burnas kopen. Bubur panas kokopen. (Bubur panas teguklah).
  6. Pothèl kidi. Tompo cemanthèl kaki wedi. (Tompo tergantung kakek takut).
  7. Rangsinyu muksitu. Jurang isi banyu gumuk isi watu. (Jurang berisi air bukit berisi batu).
  8. Segara beldhes. Segané pera sambelé pedhes. (Nasinya pera sambalnya pedas).
  9. Suru bregitu. Asu turu dibregi watu. (Anjing tidur ditimpa batu).
  10. Surles pénen. Susur teles pépénen. (Pinang basah jemurlah).
  11. Tuwan sinyo. Untu kedawan gusi menyonyo. (Gigi terlalu panjang gusi maju).
  12. Tuwok rawan. Untuné krowok larané ora karuwan. (Gigi berlubang sakit tidak terkira).
  13. Wit thiyung. Yèn dijiwit athi biyung. (Jika dicubit sakit ibu).
  14. Wiwawité lesbadhongé jatos lempuk. Uwi dawa wité, tales amba godhongé, jati atos pelem empuk. (Ubi panjang pohonnya, talas lebar daunnya, jati keras mangga empuk).
  15. Wiwawité lesbadhonge karwapaké. Uwi dawa wité, tales amba godhongé cikar dawa tipaké. (Ubi panjang pohonnya, talas lebar daunnya, cikar panjang jejaknya).
  16. Yu mahé rong, lut mahé ndhut. Yuyu omahé ngerong, welut omahé lendhut. (Kepiting sarangnya di lubang, belut sarangnya di lumpur).

Cangkriman yang berupa pepindhan sunting

  1. Sega sakepel dirubung tinggi. Salak. (Nasi sekepal diselimuti serangga. Jawaban = salak).
  2. Pitik walik saba kebon. Nanas. (Ayam terbalik berada di kebun. Jawaban = nanas).
  3. Embokné wuda, anaké disarungi. Pring lan bung. (Ibunya telanjang, anaknya bersarung. Jawaban = bambu dan tunasnya).
  4. Maling papat oyak-oyakan. Undar (piranti kanggo ngikal benang, kalebu praboting tenun). (Empat pencuri saling mengejar. Jawaban = undar/alat pemintal benang).
  5. Gajah nguntal sangkrah. Luweng, keren. (Gajah menelan cabang-cabang kayu. Jawaban = tungku).
  6. Embokné dielus-elus, anaké diidak-idak. Andha. (Ibunya dielus, anaknya dipijak. Jawaban = tangga).
  7. Sing endhèk didhudhuki, sing dhuwur diurugi. Timbangan, traju, dhacinan. (Yang pendek dikurangi, yang tinggi ditambah. Jawaban = timbangan).

Cangkriman yang mengandung surasa bléndéran sunting

  1. Wong wudunen iku sugih pari.
    • Kata "pari" artinya: singkatan kata dari paringisan (meringis merasakan sakit).
  2. Biru bisané dadi wungu dikapakaké? (Biru supaya bisa menjadi ungu diapakan).
    • Jawab: digebug atau dipukul
    • Biru = babi turu berarti babi yang sedang tidur dan wungu dalam bahasa Jawa bisa berarti warna ungu atau bangun dari tidur.
  3. Énak endi iwak kucing karo iwak pitik? (Enak mana daging kucing dan daging ayam?)
    • Jawab: jika yang ditanya itu menjawab enakan daging ayam, berarti dia pernah mencicipi/memakan daging kucing.
  4. Gajah ngidak endhog ora pecah. (Gajah menginjak telur tidak pecah).
    • Jawab: maksudnya yang tidak pecah yaitu gajahnya.
  5. Suru supaya bisa mlayu dikapakaké? (Suru (daun pisang yang dilipat dua kemudian dijadikan semacam sendok untuk makan bubur) bisa lari apabila diapakan?)
    • Jawab: digebug atau dipukul
    • Suru = asu turu atau anjing yang sedang tidur. Mlayu = lari.
  6. Gajah numpak bécak kétok apane? (Gajah naik becak kelihatan apanya?)
    • Jawab: kétok ndobosé atau tampak bohongnya/tidak mungkinnya
  7. Wong dodol témpé ditalèni. (Orang jualan tempe diikat).
    • Jawab: maksudnya yang diikat bukan orangnya tetapi tempenya, karena penjual tempe di pasar tradisional biasanya menjual tempe dibungkus daun jati atau daun pisang kemudian diikat dengan tali bambu.
  8. Wong dodol klapa dikepruki. (Orang jual kelapa dipukuli kepalanya).
    • Jawab: maksudnya yang dikepruk atau dipukul itu bukan orangnya, tetapi kelapanya. Karena penjual kelapa di pasar tradisional biasanya menjual kelapa yang masih bertempurung dan akan memecah tempurung itu bila ada yang membelinya.
  9. Wong mati ditunggoni wong mésam-mèsem (Orang mati dijaga orang tersenyum-senyum).
    • Jawab: maksudnya yang senyum bukan yang meninggal tetapi orang yang menjaganya.

Kesusastraan sunting

Cangkriman telah berkembang lama di tengah masyarakat Jawa. Dalam kesusastraan Jawa, cangkriman banyak muncul dalam karya-karya sastra berbentuk tembang. Contohnya yaitu dalam kisah Sri Maharaja Bérawa (Sri Maharaja Bhirawa) dari Medhang Kamulan. Dikisahkan cangkriman ini disampaikan oleh Sri Maharaja Bhirawa kepada Brahmana Kèstu (Bathara Wisnu).[3] Berikut ini adalah isi cangkriman tersebut yang tertuang dalam tembang kawi bermetrum Prawiralatita:[3]

tuwuh doning mudra tirta = anggèning tumuwuh telenging toya / seta tekèng purwandaya = pethak ingkang wit / mapatra pita laksmita = godhong jenar sumunar / sirang puspa maha rakta = ingkang sekar langkung abrit //

mabapté kang pala kresna = anedheng ingkang woh cemeng / mèsi nandhang mancawarna = isi sesotya amancawarni / masa drasa mata wiswa = raos nem prakawis dados wisa, dados jampi / taman kena risahakna = boten kénging kapisahaken //

Terjemahan dari larik tembang di atas ialah teka-teki mengenai tumbuhan. Ciri-cirinya ialah: (1) tumbuh di sekitar sumber air; (2) tanaman berwarna putih; (3) daunnya berwarna kuning; (4) bunganya berwarna merah; (5) buahnya berwarna hitam; (6) isinya bagai intan berwarna-warni.

Seni pertunjukan sunting

Kethoprak merupakan salah satu seni pertunjukan yang cukup populer di kalangan masyarakat Jawa. Pertunjukan ini semacam drama yang menampilkan percakapan kehidupan sehari-hari. Dalam pertunjukan seni kethoprak sering kali menyajikan komedi dalam percakapannya. Salah satu penyampaian komedi dalam kethoprak yaitu melalui cangkriman berwujud tembang macapat. Tembang macapat yang populer digunakan untuk menyajikan cangkriman ialah Pocung. Berikut ini adalah kutipan tembang Pocung yang digunakan dalam pertunjukan seni kethoprak:[4]

    • Bapak pucung badhénen cangkriman ingsun / kidul kono ana / wit-witan kang sarwa pèni / gondhongira kaya asem wohé mirah //
    • Bapak pucung badhénen cangkriman ingsun / ana dhayoh teka / sandhangané gombal lami / lamun lunga si pucung dadi tangisan //
    • Bapak pucung cangkemmu marep mandhuwur / sabamu mring sendhang / pencokanmu lambung kéring / praptèng wisma si pucung mutah kuwaya //
    • Bapak pucung emoh-emoh aku mèlu / kowé dudu rama / rama kudu santa aji / wis kapénak mèlu ibu nèng pratapan //
    • Bapak pucung dudu watu dudu gunung / satriya sing Plémbang / dedegira ageng inggil / yèn lumampah si pucung lémbéhan grana //
    • Liring pucung jron bètèng namburan kampung / kumpulan kathoprak / mudha kacuwa kang nami / gih punika cabanging wasmaya kata //
    • Ngèlmu iku kalakoné kanthi laku / lekasé lawan kas / tegesé kas nyantosani / satya budya pangekesé dur angkara //
    • Bapak pucung isih enom klambi gadhung / yèn satengah tuwa / si pucung klambiné kuning / yèn wis jempo si pucung aklambi abang //
    • Bapak pucung pasar mlathi kidul dhenggung / kricak lor nagara / pasar gedhé loring loji / ménggok ngétan kesasar nyang Gandamanan //
    • Bambu panu kidang alit tanpa sungu / yèn kapencil sira / sun tutuli padha siji / kethèk langking nora étung mulih wuda //
    • Jebulipun wonten klembak kang kampiyun / raosnya mirasa / sedhep arum dhasar manis / gih punika klembak tulèn saking Kroya //
    • Hèh lelembut sira iku ora nyebut / degsura tan tata / enggal minggata si éblis / lamun léna sida krasa tangan ingwang //
    • Dupi sampun muwus mangkana wong agung / alon aturira / maring yayah réna kalih / dhuh tetiyang sêpuh kawula priyangga //
    • Ing panuwun kula mugi-mugi sampun / sami darbé manah / kang rikuh kéwraning budi / salebeting wonten pasamuan arja //
    • Para tamu kang lenggah ngriki sadarum / wus pinèt wong tuwa / marma ingkang mugi-mugi / ngandikana sampun mawi taha-taha //
    • Bapak pucung ngudi kawruh ngèlmu umum / nulis étung maca / anglantih klakuan becik / ora omong ngecemong kang tanpa karya //
    • Péling jantung pan iku péling satuhu / datan darbé karsa / akarya doraning lathi / amung arsa ngucap seca myang prasaja //
    • Warninipun nadyan kadi bapak pucung / yekti tanpa béda / asor luhuring dumadi / awit saking karsaning Hyang kang Misésa //
    • Sigra mabur ing awiyat nyamut-nyamut / éram kang tumingal / pan rupamu kaya anjing / patih dhayak bisa ngambah jumantara //
    • Labah sungguh mèrek rokok modhèl baru / baru saja kluwar / dhari kita punya pabrik / mari sobat minum buwat percobakan //
    • Lekas minum dhari dhuwa satu-satu / rasa sama saja / biru merah tidhak lain / énak sedhap semua arum baunya //
    • Bapak pucung mireng suwaraning lesung / suling lawan terbang / kendhang lir guntur kapyarsi / iyek samya pra mitra ayun uninga //
    • Bapak pucung dudu mega dudu gunung / dawa kaya ula / ancik-ancik wesi miring / lunga teka si pucung ngumbar suwara //

Budaya modern sunting

Dalam era modern ini, cangkriman sering kali masih dapat ditemui dalam buku dan majalah cetak bahasa Jawa. Di buku-buku pelajaran muatan lokal bahasa Jawa juga biasa ditemui cangkriman sebagai salah satu materi dan juga sebagai tambahan hiburan dalam akhir soal-soal uji kompetensi di dalam buku tersebut.[5]

Dinas Kebudayaan Sleman menerbitkan majalah berbahasa Jawa yang salah satu isinya berupa cangkriman. Majalah ini diterbitkan dengan tujuan untuk melestarikan bahasa dan budaya Jawa, salah satunya budaya cangkriman.[6]

Referensi sunting

  1. ^ a b Padmosoekotjo, S. (1958). Ngéngréngan Kasusastran Djawa. Jogjakarta: Hien Hoo Sing. 
  2. ^ Daryanto (1999). Kawruh Basa Jawa Pepak. Surabaya: Apollo. 
  3. ^ a b Padmasusastra (1925). Serat Warnasari. 
  4. ^ "Pusaka Jawi" Angka: 3-4, Maret-April 1928. Taun VII. Surakarta: Java Instituut. 1928-03. 
  5. ^ Yatmana, Sudi (2010). Padha Bisa Basa Jawa 1. Jakarta: Yudhistira. ISBN 978-979-092-110-8. 
  6. ^ SuaraMerdeka.com (2018-09-28). "Disbud Sleman Luncurkan Majalah Bahasa Jawa - suaramerdeka.com". www.suaramerdeka.com. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2020-07-04. Diakses tanggal 2020-07-04.