Tata bahasa Jawa atau bisa disebut Paramasastra Jawa adalah sebuah aturan yang menggambarkan struktur ungkapan dalam bahasa Jawa, termasuk di dalamnya struktur kata, frasa, klausa, dan kalimat.

Tembung, wanda, aksara, ukara sunting

Tembung kalau dalam bahasa Indonesia artinya adalah "kata". Kata berasal dari suku kata. Suku kata berasal dari huruf. Kata bisa dipakai untuk membuat kalimat. Contoh dari tembung adalah sebagai berikut:

  • Méja
  • Montor
  • Maca
  • Turu
  • Aku
  • Kowé dan sebagainya.

Semua tentu sudah pada tahu yang namanya tembung (kata) dalam bahasa Jawa, mungkin agak bingung untuk membedakan antara tembung, wanda, ukara, dan aksara. Berikut arti ke-4 Paramasastra dalam bahasa Indonesia:

  • Aksara = huruf
  • Wanda = suku kata
  • Tembung = kata
  • Ukara = kalimat

Utama sunting

Tembung dalam bahasa Indonesia artinya kata. Artinya kumpulan wanda (suku kata) yang memiliki arti. Tembung yang memiliki satu suku kata (amung sawanda) disebut tembung wod. Tembung lingga (kata dasar) adalah kalimat tembung yang belum berubah dari asalnya. Tembung andhahan (kata jadian) adalah kalimat tembung yang sudah berubah dari asalnya, karena diberi ater-ater (awalan), seselan (sisipan), atau panambang (akhiran).

Silah-silahing tembung atau jenis kata (grammar) dalam bahasa Jawa ada 10 macam:

  1. Tembung aran (kata benda). Contoh: méja, kursi.
  2. Tembung kriya (kata kerja). Contoh: turu, adus.
  3. Tembung ganti (kata ganti). Contoh: aku, kowé, bapak.
  4. Tembung wilangan (kata bilangan). Contoh: enem, telu, papat.
  5. Tembung kahanan (kata sifat). Contoh: ayu, kuru, seneng.
  6. Tembung katrangan (kata keterangan). Contoh: ngisor, lor, tengah.
  7. Tembung pangguwuh (kata seru). Contoh: wah, aduh, ah, éh.
  8. Tembung sandhangan (kata sandang). Contoh: Sang, Hyang, Radèn.
  9. Tembung panyambung (kata sambung). Contoh: lan, mulané, sarta.
  10. Tembung pangarep (kata depan). Contoh: saka, ing, sing.

Imbuhan sunting

Ater-ater (awalan), seselan (sisipan), panambang (akhiran).

Ater-ater sunting

Ater-ater hanuswara:

  • m [m+bathik=mbathik]
  • n [n+tulis=nulis]
  • ng [ng+kethok=ngethok]
  • ny [ny+cuwil=nyuwil]

Ater-ater tripurasa:

  • dak [dak+pangan=dakpangan]
  • ko [ko+jupuk=kojupuk]
  • di [di+gorèng=digorèng]

Ater-ater liya:

  • a [a+lungguh=alungguh]
  • ma [ma+lumpat=malumpat]
  • ka [ka+gawa=kagawa]
  • ke [ke+sandhung=kesandhung]
  • sa [sa+gegem=sagegem]
  • pa [pa+lilah=palilah]
  • pi [pi+tutur=pitutur]
  • pra [pra+tandha=pratandha]
  • tar [tar+buka=tarbuka]
  • kuma [kuma+wani=kumawani]
  • kami [kami+tuwa=kamituwa]
  • kapi [kapi+temen=kapitemen]

Seselan sunting

  • um [..um..+guyu=gumuyu]
  • in [..in..+carita=cinarita]
  • el [..el..+siwer=seliwer]
  • er [..er..+canthèl=cranthèl]

Panambang sunting

  • i [kandha+i=kandhani]
  • aké [jupuk+aké=jupukaké]
  • né [teka+né=tekané]
  • é [omah+é=omahé]
  • ané [jaluk+ané=jalukané]
  • ké [kethok+ké=kethokké]
  • a [dudut+a=duduta]
  • na [gawa+na=gawakna]
  • ana [wènèh+ana=wènèhana]
  • ku [buku+ku=bukuku]
  • mu [klambi+mu=klambimu]

Homonim sunting

Homonim yaitu tembung-tembung kata sama ucapannya sama penulisannya tetapi beda arti karena asal kata beda. Contoh:

  • Kula rada pandung panjenengan punika sinten? (pangling)
  • Rèhning punika kathah pandung, mila kedah ngantos-atos. (maling)
  • Mengko yèn ibu duka kepriyé, mbak? (nesu/marah)
  • Bocah ditakoni kok mung duka waé, sebel aku! (embuh/tidak tahu)

Antonim sunting

Antonim / tembung kosok-balèn yaitu tembung kata yang memiliki arti berkebalikan dengan yang lain. Kata-kata antonim antara lain: padhang-peteng, bungah-susah, gedhé-cilik, beja-cilaka, kasar-alus, dan sebagainya. Contoh:

  • Bab sugih mlarat iku sejatiné jatahé dhéwé-dhéwé.
  • Kali ing Kalimantan kuwi tiga rendheng banyuné ajeg gedhé.

Sinonim sunting

Sinonim (nunggal misah) merupakan dua kata atau lebih yang bentuk penulisannya beda, arti sama atau hampir sama, arti yang sama persis itu jarang. Contoh:

  • Bocah kuwi senengé randha kemul.
  • Bocah kuwi senengé témpé gorèng diwènèhi glepung.
  • Tawangmangu iku hawané pancèn adhem banget.
  • Tawangmangu iku hawané pancèn atis banget.

Homograf sunting

Homograf merupakan tembung-tembung kata yang penulisannya beda artinya beda. Contoh:

  • Tiyang punika asring ngagem busana cemeng. (ireng/hitam)
  • Aku yèn sowan budhé arep nyuwun cemèng loro. (anak kucing)
  • Yèn duwé meri kudu dikandhangaké. (anak bebek)
  • Kowé ora perlu mèri karo adhimu. (éwa/iri)
  • Kayuné kuwi mbok dipecèl bèn cepet garing, sésuk kena kanggo masak. (membelah kayu)
  • Tulung nyong ditukokna pecel, péngin mangan nanging ora ana lawuhé. (pecel/makanan)

Fungsi kalimat sunting

Di dalam bahasa Jawa, kalimat atau ukara bisa dibagi menjadi jejer, wasésa, lésan, geganep, dan panerang.

Dalam bahasa Indonesia kita mengenal adanya struktur atau susunan kalimat, seperti subjek, predikat dan objek. Dalam bahasa Jawa pun juga memiliki hal yang sama akan tetapi bernama lain:

  • Jejer (subjek)
  • Wasésa (predikat)
  • Lésan (objek)
  • Geganep (pelengkap)

Seperti halnya dalam bahasa Indonesia, jejer dikenai pekerjaan dengan pola sama seperti bahasa Indonesia tidak seperti bahasa Inggris yang dibolak-balik.

Contoh kalimatnya:

Aku mangan. (Aku makan.)
  • aku = jejer
  • mangan = wasésa
Aku mangan sega. (Aku makan nasi.)
  • aku = jejer
  • mangan = wasésa
  • sega = lésan
Adhikku diwènèhi sega pecel. (Adikku diberi nasi pecel.)
  • adhikku = jejer
  • diwènèhi = wasésa
  • sega pecel = geganep

Untuk bagian kalimat seperti keterangan (katrangan) sama saja seperti bahasa Indonesia.

Ukara sunting

Silah-silahing ukara (jenis-jenis kalimat dalam bahasa Jawa)

  1. Ukara kandha (kalimat langsung). Contoh: Ibu ngendika kowé kudu sekolah.
  2. Ukara crita (kalimat cerita). Contoh: Ngendikané Ibu yèn sregep sekolah mesthi pinter.
  3. Ukara tanduk (kalimat aktif). Contoh: Bapak tindak kantor.
  4. Ukara tanggap (kalimat pasif). Contoh: Sepédhané dicèt abang.
  5. Ukara pakon (kalimat perintah). Contoh: Jupukna sepédhaku ing omahé paklik.
  6. Ukara panjaluk (kalimat permohonan). Contoh: Tulung njupukna buku kuwi.

Bilangan sunting

Bila dibandingkan dengan bahasa Melayu atau Indonesia, bahasa Jawa memiliki sistem bilangan yang agak rumit.

Bahasa 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Kuno sa rwa telu pat lima enem pitu walu sanga sapuluh
Kawi eka dwi tri catur panca sad sapta asta nawa dasa
Krama setunggal kalih tiga sekawan gangsal enem pitu wolu sanga sedasa
Ngoko siji loro telu papat lima enem pitu wolu sanga sepuluh

Pecahan sunting

  • 1/2: setengah, separo, sepalih (Krama)
  • 1/4: seprapat, seprasekawan (Krama)
  • 3/4: telung prapat, tigang prasekawan (Krama)
  • 1,5: siji setengah, setunggal kalih tengah (Krama)

Pranala luar sunting