Dasanama (Carakan: ꦢꦱꦤꦩ, pengucapan bahasa Jawa: [d̪ɔsɔnɔmɔ]) adalah persamaan istilah suatu kata dalam bahasa Jawa yang memiliki makna sama atau hampir serupa. Dasanama lebih dipahami sebagai sinonim dalam lingkup bahasa Jawa. Istilah atau kata yang ber-dasanama dalam bahasa Jawa sangat beragam, mulai dari lingkup nama-nama tokoh pewayangan, hewan, penanggalan, tempat, hingga istilah umum yang berupa kata kerja dalam percakapan sehari-hari.

Etimologi sunting

Dasanama berasal dari kata dasa yang berarti sepuluh dan nama yang berarti sebutan atau nama. Sehingga secara mentah istilah dasanama dapat diartikan sebagai nama yang berjumlah sepuluh atau suatu subjek/istilah/benda yang memiliki nama sejumlah sepuluh.[1] Namun dalam praktiknya, suatu istilah yang ber-dasanama ada yang memiliki kurang dari sepuluh nama dan ada yang lebih dari sepuluh (meskipun ada juga yang secara tepat memiliki sepuluh nama).[1]

Dasanama hewan sunting

Istilah yang ber-dasanama memiliki lingkup yang luas dan beragam, meliputi nama-nama tokoh pewayangan, hewan, penanggalan, tempat, hingga istilah umum yang berupa kata kerja dalam percakapan sehari-hari. Berikut ini adalah istilah dasanama dalam nama-nama hewan:[2][3][4]

 
Kiriman akun media sosial Wikipedia Jawa yang menerangkan dasanama 'manuk'
  • kethèk = réwanda | kenyung | kera | kapi | kuthila | kuthilapas | wanara | wré | plawaga | palwaga | palgosa | juris | munyuk | monyèt | gocara | bruk | bedhès
  • lutung = anjani | cenguk | kanjura | kresnadha | kresnangga | anuki | sulanjani | wiruka | joni | budheng
  • kucing = uridha | kusingha | kumwangga | windula | landhika | pusa | posiya | pawasa
  • sapi = andana | andaka | iyata | nadrika | sumwata | lembu | lambana | gorawa | garwita | gutara | gomara | biksu
  • kebo = andhanu | karbwita | danuka | setyaka | srawana | maésa | mundhing | miswa | gopaka | gomi | badhagas
  • banthèng = andaka | angun-angun | sarawa | jawidha | yawa | go | goh | gurisa | gawindra | gawaksa | gawala | bapakridha
  • warak = endhepan | ascarma | karthupa | durgangga | sandela | warkapati | libra | panyula | barkita
  • asu = anjing | aswibuja | cika | camera | kuwaka | sona | srenggala | swa | sagawon | wreka | purisika | basu | bugel
  • cèlèng = andhapan | celengan | durgangsa | sungkara | waraha | wijung | wag | weg | jubris | bakwi
  • gajah = asti | èsthi | kunjara | dwirocana | dwaradha | dwipa | dwipangga | samadya | samaja | waniti | liman | pinggala | matengga | gajaksa | gathamuthu | bajramuka
  • ula = ananta | urar | aliman | nuwinda | naga | taksaka | sarpa | sawer | wasu | wiswaka | bujangga
  • kadhal = umetaka | karla | didika | bundhan
  • banyak = awija | angsa | wranggura | gangsa
  • pitik = ahyam | ayam | kruha | sata | pitrik | kruwaka | ékraya
  • manuk = kukila | kaga | saimbra | paksi | garura | garelya | garudha
  • lawa = cot | sèri | sopla | sémbu | laba
  • garangan = sapwan | walagra | gitraka | giyu
  • kemangga = umeng | kyaksa | kamamangga | warmata | gumenggeng
  • walang = kithika | wancak | wancal | wancala
  • semut = rurinda | kasarya | tutsma | brakithi
  • kupu = rangana | karmija | drupawa | trija
  • tawon = tusara | tuskara | tapsa | wata | metala | labet
  • kinjeng = kipada | trawanggana | trungka | saspada | gambyang
  • coro = curwa | karlaka | wragna | lipasa
  • jangkrik = rikrita | wiksnadha | jota
  • yuyu = rakatha | karkatha | kratika | kalakatha
  • bulus = krudhapada | kurmanda | welusa | wedhungha | weyangga
  • iwak = oti | wiyangga | jita | mina | mira | matsya | maswa

Dasanama untuk elemen dan kenampakan alam sunting

Berikut ini adalah beberapa dasanama untuk elemen dan kenampakan alam:[3][5]

Elemen dasar alam sunting

  • Banyu = har | hèr | udaka | hwap | amerta | ranu | tirta | tita | toya | tuban | tangaka | sindu | sunda | sanghara | sangara | wé | warih | waya | wayi | lwah | jahnawi | jahning | jala | yèh | yahning | yèng | gangga | bong
  • Geni = anala | api | apuyya | agni | dahana | latu | pawaka | puya | puyika | mercu | mretyu | bahni
  • Angin = anila | aliwawar | sindhung | sadhaka | samirana | lésus | prahara | pracandha | pawana | maruta | barat | bajra | bayu
  • Lemah = rasatala | kisma | kismaka | siti | swanapada | laksititala | bantala | bumija

Objek alam sunting

  • Srengéngé = aruna | arkara | arditya | asuman | nanda | radité | raditya | rawi | rawikara | karaba | kalandaragni | kalandakara | dinakara | diwangkara | talaba | surya | suwanda agni | pratangga | pratanggakara | pratanggapati | prabangkara | baskara | bagaskara | bagaspati
  • Rembulan = indu | indung | candra | rati | ratih | kirana | tèngsu | sitaresmi | sitangsu | sasi | sasadhara | sasangka | salancana | sangkara | wulan | lèk | lalwun | prabancana | basanta
  • Lintang = ucu | kartika | karwikaya | trangga = trengga | tranggana = trenggana | taranggana | sukra | sukla | sudama | sodama | sasa | susup | susup-susup | wintang | ganéra | bintang
  • Méga = urur | urut | irawan | awang | ima | imanda | imantara | imalaya | imangkara | nirada | karau | kukap | kokap | kuwéra | digda | samégana | sangheb | sanggana | sangub | wataragana | jaladara | jadha | bataragana
  • Langit = akasa | nabastala | cakrawala | rawismara | dik | dik-dik | widik-widik | wiyat | wiyati | lirang | paywarata | juma | gagana | boma

Kenampakan alam sunting

  • Gunung = éndra | acala | ardi | arga | asalingga | aldaka | himawan | dri | sarswa | wukir | paraswa | prawata | parwata | mahahimawan | mèru | giri | geger | giriwara | basulingga
  • Segara = hèrnawa | udadi | udaya | tasik | samudra | saganten | sabaga | waudadi | waudaya | pasir | jadhi | jalanidhi | jaladri | jaladiyan
  • Alas = utyana | rimba | taratab | wana | wanantara | wanadri | wanadurga | wanawasa | wanapringga | wulusan | lirang | paringga | baga
  • Kali = nadi | narmada | sunghé | wlahan | lwah | lèpèn | jahning | bahnawi | banawi | bangawan
  • Rawa = rawi, telar

Dasanama hari dan penanggalan sunting

Berikut ini adalah dasanama dari nama-nama hari dalam sepekan:[6]

  • Senèn = Soma
  • Slasa = Anggara
  • Rebo = Buda
  • Kemis = Respati
  • Jumuwah = Sukra
  • Setu = Tumpak
  • Ahad = Dité

Berikut ini adalah dasanama dari nama nama Bulan (penanggalan) dalam setahun:

  • Wadana = Januari
  • Wijangga = Februari
  • Wiyana. = Maret
  • Widada = April
  • Widarpa = Mei
  • Wilapa = Juni
  • Wahana = Juli
  • Wanana = Agustus
  • Wurana = September
  • Wujana = Oktober
  • Wujala = Nopember
  • Warana = Desember

Berikut ini adalah dasanama dari nama-nama hari pasaran Jawa:[6]

  • Legi = Manis
  • Pahing = Paing, Pethakan
  • Pon = Kuningan, Kelabet
  • Wagé = Cemengan
  • Kliwon = Kasih

Dasanama tokoh pewayangan sunting

Berikut ini adalah beberapa daftar dasanama tokoh pewayangan:[7]

Ratu sunting

  • Prabu Drupada = Sucitra, Pancalaraja
  • Prabu Bismaka = Hiranyaka, Rukmaka
  • Prabu Kresna = Sri Bathara Arimurti, Narasingha, Narayana, Kresna, Danar(janar)dana, Wisnumurti, Wasudéwa, Padmanaba, Basudéwaputra, Madawa, Gowinda, Keshawa, Jelithéng, Cemani
  • Prabu Boma Narakaswara = Sitija, Mahitalasuta, Trajutresna, Mahija
  • Prabu Basukethi = Wasupati
  • Prabu Durgandana = Wirathèswara, Matswanata, Matswapati, Maswapati, Baswéndra
  • Prabu Wisrawana = Dhanaraja, Dhanapati
  • Prabu Ugraséna = Ékawwama, Setyajit
  • Prabu Setyaki = Ékaboma, Sarayuddha, Sinisuta, Wresniwira, Yaduwresni, Bimakunthing
  • Prabu Arjunasasra = Arjunawijaya, Sasrabau
  • Prabu Salya = Narasoma, Somadanta, Madrakéswara, Madridipa
  • Prabu Baladéwa = Halayuda, Kakrasana, Kusumawalikita, Wasi Jaladara, Basukiyana, Balarama, Sangkrasana, Resi Curiganata, Kusuma Winengpita
  • Prabu Abyasa = Rancakaprawa, Kresnadwipayana, Déwayana, Suktinaprawa, Wyasa
  • Prabu Pandhu Déwanata = Darmaraja, Déwayana, Gandrawastra
  • Prabu Suyudana = Anggendarisuta, Kurupati, Duryudana, Jayapitana, Jaka Pitana
  • Prabu Yudhistira = Darmaraja, Darmakusuma, Darmawangsa, Darmaputra, Dwijakangka, Puntadéwa, Gunatalikrama, Sami Aji, Ajatasaru, Kantakapura, Kalimataya, Kalimantara
  • Prabu Parikesit = Darmasarana, Mahabrata, Paripurna, Kresnadipayana
  • Prabu Yugiswara = Yudayana, Baswara
  • Prabu Karna = Radéya, Kunthibojatenaya, Suryaputra, Basuséna
  • Prabu Dasamuka = Rahwana, Wasaswa
  • Prabu Ramawijaya = Ramabadra, Ragawa, Dasapati
  • Prabu Niwatakawaca = Nirbita
  • Prabu Drawakawaca = Ardawalika

Satriya dan Pandhita sunting

  • Anoman = Anilatmaja, Anjanisuta, Ramadayapati, Pawanasuta, Maruti, Marutasuta, Bayusuta, Bawyatmaja, Guruputra, Rewandapingul, Wanara Seta, Mayangkara, Senggana
  • Radèn Antareja = Anantareja, Antaséna, Sénaputra, Jayabuntala, Nagaraja
  • Radèn Angkawijaya = Abimanyu, Sumbadriya, Wanuddhara, Jaya Murcita, Jaka Pengalasan, Wanudara, Palguna Putra, Kiriyatmaja, Parta Suta, Banjaransari, Wirabratama
  • Resi Kanwa = Kano, Kowara, Nagata
  • Resi Druna = Kumbayana, Kumbayoni, Swayana, Baratmadyaputra
  • Radèn Drusthajumena = Drupadaputra, Sikandhana, Pancaléya
  • Satyaki = Ékaboma, Sinisuta, Sarayoddha, Wresniwira, Yaduwresni, Bimakunthing, Sètyaki, Sèncaki, Garburuci, Yuyudana, Padmanegara. Singa Mulangjaya
  • Patih Suwanda = Semantri
  • Radèn Samba = Kresnaputra, Wisnubrata, Jembawatiputra, Kusuma Kilatmaka
  • Patih Sengkuni = Harya Suman, Gendaraputra, Triganalpati
  • Harya Wrekudara = Kusumadilaga, Kusumayuda, Séna, Wayuninda, Pawanasuta, Judhipati, Jayalaga, Gandawastratmaja, Bayusuta, Bayuputra, Bayusiwi, Brataséna, Bima, Bimaséna, Kunthisunu, Pandhusiwi, Jagal Abilawa, Tugu Wasesa, Wijasena,
  • Radèn Warsakusuma = Anggakusuma, Karnasuta
  • Radèn Leksmana = Andakasiwaya, Nitiatma, Ramaleksmana, Trunasudarsana, Trunawimbaningrum, Tanggulmaruta, Sumitratmaja
  • Radèn Janaka = Éndraputra, Endratanaya, Arjuna, Kunta, Kirithi, Kumbalyali, Dananjaya, Pandhuputra, Parta, Pararta, Premadi, Palguna, Janawi, Kombang Ali-Ali, Pamadya, Jelamprong, Begawan Ciptaning, Begawan Mintaraga
  • Harya Jayadrata = Sindurja, Sindupati, Sapwaniputra
  • Radèn Gathutkaca = Krincing Wesi, Érawana, Arimbyatmaja, Tutuka, Sénaputra, Purobaya, Guretna, Purbaya
  • Resi Bisma = Santanuja, Satwana, Warabisma, Wisama, Jahnawisuta, Ganggasuta, Biwara, Dewabrata
  • Radèn Nakula = Pintèn, Grantika
  • Radèn Sadewa = Tangsèn, Tantripala
  • Resi Parashurama = Rama Bhargawa, Bregupati
  • Patih Udawa = Pawanayadi

Referensi sunting

  1. ^ a b Padmosoekotjo, S. (1953). Ngéngréngan Kasusastran Djawa I. Jogjakarta: Hien Hoo Sing. 
  2. ^ Anonim (1882). Kawi Dasanama. Surakarta. 
  3. ^ a b Padmasusastra (1897). Serat Dasanama Kawi. Surakarta. 
  4. ^ Wojowasito, S. (1977). Kamus Kawi - Indonesia. Malang: CV. Pengarang. 
  5. ^ Sastranagara, Radèn Tumenggung; Dirjaatmaja, Radèn (1913). Serat Dasanamajarwa. Surakarta: N. V. Mij. t/v d/z Albert Rusche & Co. 
  6. ^ a b Dwidjo, Pak (1950). Dasanama. Jogjakarta: Soejadi. 
  7. ^ Padmasusastra; Sasradiningrat; Wirapustaka (1903). Serat Bausastra: Jarwa Kawi. Surakarta: Sie Dhian Hoo.