Wangsalan (Carakan: ꦮꦁꦱꦭ꧀ꦭꦤ꧀) merupakan kalimat tebak-tebakan dalam bahasa Jawa yang hampir mirip dengan cangkriman. Ciri utama yang membedakan wangsalan dengan cangkriman ialah bahwa wangsalan memiliki petunjuk untuk menjawab batangan atau tebusannya di dalam kalimat pertanyaannya.[1]

Macam wangsalan sunting

Berdasarkan jumlah batangan atau tebusannya, wangsalan dapat dibedakan menjadi berikut ini:

Wangsalan lamba sunting

Wangsalan lamba merupakan wangsalan yang hanya memiliki satu batangan atau tebusan. Wangsalan ini hanya berisikan satu kalimat yang terdiri dari dua larik. Larik pertama berisi wangsalan, sedangkan larik kedua berisi batangan. Contohnya adalah sebagai berikut:[1][2]

  1. Pindhang lulang, kacèk apa aku karo kowé. (Pindhang lulang = krècèk)
  2. Jenang gula, kowé aja lali. (Jenang gula = glali)
  3. Sekar arèn, rawuhipun sampun dangu-dangu. (Sekar arèn = dangu)
  4. Njanur gunung, kadingarèn. (Janur gunung = arèn)
  5. Mbalung klapa, gelemé mung éthok-éthokan. (Balung Klapa = bathok)
  6. Mbalung janur, paring usada nggonku nandhang wuyung. (Balung janur = sada)
  7. Reca kayu, golèka kawruh rahayu. (Reca kayu = golèk)
  8. Ngembang garut, nggremeng ora karuwan. (Kembang garut = gremeng)
  9. Ngembang kacang, mbesengut ora kalegan.(Kembang kacang = besengut)
  10. Kembang jambu, kemaruk duwé dolanan anyar. (Kembang jambu = karuk)
  11. Roning mlinjo, sampun sayah nyuwun ngaso. (Ron mlinjo = so).
  12. Klapa mudha, yen kalegan paringa apura. (Klapa mudha = degan)
  13. Kembang gembili, seneng-seneng olèh rejeki. (Kembang gembili = seneng)
  14. Witing klapa jawata ing ngarcapada, saluguné wong mudha gelem rekasa. (Witing klapa = glugu)
  15. Mbok aja nglemah bengkah, nyela-nyela wong tuwa. (Lemah bengkah = tela)
  16. Gayung sumur, aja kemba aja mundhu. (Gayung sumur = timba)
  17. Nggodhong garing, ésuk-ésuk kok wis nglaras. (Godhong garing = laras)
  18. Mbalung geni, mbak menawa aku bisa teka. (Balung geni = mawa)
  19. Balung pakèl, aja seneng alok-alok! (Balung pakèl = pelok)
  20. Bayem arda, dhasar anteng kang adi luhung. (Bayem arda = lanteng)
  21. Kukus gantung, sawangan kang adi luhung. (Kukus gantung = sawang)
  22. Kancing gelung munggwèng dhadha, titènana! (Kancing gelung = peniti)
  23. Yèn ora nesu, généya kowé kok mentil kacang, mrengut terus. (Pentil kacang = sungut)
  24. Nyaron bumbung, nganti cengklungen nggonku nggentèni. (Saron bumbung = angklung)
  25. Ngrokok cendhak, bocah cilik ora kena neges-neges. (Rokok cendhak = tegesan)
  26. Balung jagung, punika sampun dados tanggel jawab kula. (Balung jagung: janggel)
  27. Jangan gori, nganti judheg anggonku mikir. (Jangan gori = gudheg)
  28. Kendhil dawa, énggal ditandangi. (Kendhil dawa = dandang)
  29. Mutra bèbèk, kawit mau mung wira-wiri wae. (Putra bèbèk = meri)
  30. Mrica kecut, yèn mung muni pancèn gampang. (Mrica kecut = wuni)
  31. Sarung jagung, abot ènthèng tak lakonané. (Sarung jagung = klobot)
  32. Wohing tanjung, becik njunjung bapa biyung. (Woh tanjung = kecik)
  33. Kapi jarwa, dak pèthèk mangsa wurunga. (Kapi jarwa = kethèk)
  34. Mina galak ing samodra, bacutna gunemmu, Kang Garèng! (Mina galak ing samodra = iwak cucut)
  35. Petis manis, ngucapna tembung sing manis. (Petis manis = kécap)
  36. Pring dhèmpèt, kowé teka mréné kok ora kandha-kandha! (Pring dhèmpèt = andha)
  37. Babal bunder manglung kali, lho, patrapmu kok kaya mangkono! (Babal bunder = elo)
  38. Kepiting kang sabèng rawa, nguswaraganta wong ayu. (Kepiting kang saba ana ing rawa = yuyu)
  39. Dom jala, coba aku kandhanana! (Dom jala = coba)
  40. Baligo amba godhongé, kudu santosèng kalbu. (Baligo amba godhongé = labu)
  41. Carang wreksa, nora gampang wong mengku nagara. (Carang wreksa = pang)
  42. Cecangkok wohing kalapa, ugemana kang dadi pathoking urip. (Cangkok kalapa = bathok)
  43. Bremara wismèng bantala, kawula badhé caos atur. (Bremara kang wismané ing bantala = tawon tutur)
  44. Witing pari, kok amèn muleh lèh kerja? (Wit pari = damèn)
  45. Masjid alit, aja sok nglanggar aturan! (Masjid alit = langgar)

Wangsalan rangkep sunting

Wangsalan rangkep atau wangsalan camboran merupakan wangsalan yang memiliki batangan lebih dari satu. Wangsalan ini berisi dua kalimat yang masing-masing kalimat tersebut terdiri atas dua larik. Kalimat pertama berisi wangsalan dan kalimat kedua berisi batangan. Contohnya adalah sebagai berikut:[1][2]

  1. Tengarèng prang, andheging riris, kudu teteg lan kudu terang ing pikir. (Tengara perang = keteg, andheging riris = terang)
  2. Bayem arda, ardané ngrasuk busana, mari anteng besusé saya katara. (Bayem arda = lateng, ardané ngrasuk busana = besus)
  3. Sri Maha Jawata Katong, andaka wuluné rekta, jroning néndra gung kaepi. (Ratuné para jawata = Bathara Éndra, andaka wuluné rekta = sapi)
  4. Balé nata rondon pari, paran margané wak mami. (balé nata = pagelaran, rondon pari = dami)
  5. Carang wreksa kawi wuwus, panggya andika kusuma. (Carang wreksa = pang , wuwus = ngendika)
  6. Jenang séla wader kalèn sesondhéran, apuranta yèn wonten lepat kawula. (Jenang séla = apu, wader kalèn: sepat)
  7. Sayèng kaga kaga kresna mangsa sawa, wong susila lagaké anuju prana. (Sayèng kaga = kala, kaga kresna mangsa sawa = manuk gagak)
  8. Mamèt tirta, tirta jawah jro katiga, suka lila lebur luluh labuh praja. (Mamèt tirta = ngangsu, tirta jawah jro katiga = labuh)
  9. Tapas arèn, arèn Arab wijilira tindak tanduk, nora ninggal tata krama. (Tapas arèn = duk, arèn Arab wijilira = kurma)

Wangsalan memet sunting

Wangsalan memet merupakan wangsalan yang dalam mencari batangan-nya harus dikupas dua kali atau lebih. Contohnya adalah sebagai berikut:[1][2]

Uler kambang, yèn trima alon-alonan.

  • Pembahasan kupasan pertama: Uler kambang maksudnya adalah hewan lintah.
  • Pembahasan kupasan kedua: Suku kata “tah” dalam kata lintah, dihubungkan dengan kata satitah.
  • Kata satitah berarti ora ngaya atau dalam melakukan sesuatu tidak terlalu memaksakan untuk cepat. Maka kata satitah berelasi dengan istilah alon-alonan atau melakukan seusatu dengah perlahan tanpa ada paksaan.

Kesusastraan sunting

Kesusastraan Jawa Baru mengalami perkembangan pesat sekitar abad ke-18 hingga awal abad ke-20 M. Karya sastra berupa tembang atau puisi bermetrum merupakan salah satu karya kesusastraan populer ketika itu. Sri Paduka Mangkunagara IV dari Surakarta menjadi salah satu raja yang memprakarsai dan menciptakan bermacam karya kesusatraan. Dalam karya-karyanya banyak mengandung paramasastra, salah satunya yaitu Serat Rerepèn. Dalam serat ini terdapat wangsalan, sebagaimana dikutip berikut ini:[3]

Pangkur

jirak pindha munggwing wana (kusambi) | sayèng kaga: (kala) wé rekta kang muroni (anggur) | nyenyambi kalané nganggur | wastra tumrap mastaka (iket) | pangiketé wangsalan kang sekar pangkur | baon sabin ing nawala (karya) | kinarya langen pribadi ||

sénthé lit sasanèng arga (kajar) | lenging roga: (talanjer) mina kinarya dhesthi (dhuyung iwak tèmpèl) | nglelejar lajering wuyung | sikatan bang ngrembaka (kembang soka) | pinisuka kasukan saananipun | wimbaning kang candrawéla (rembalan purnama)[1] | mrih purna pranawèng kapti ||

sarkara drawa linama (kélang) | gelang swéda: (ali-ali) kramané marah siwi (mulang) | ilang laliyèng wulangun | mundhu lit dhaonira (kilayu) | lumeketing kayuwananirèng kayun | parab madyaning pandhawa (Arjuna) | sarjua arjaning dhiri ||

singgang gung kang piniyara (winih) | mardi siswa: (mulang) kakawinirèng èstri (wadu) | winèh winulangken wadu | peputhut mong Pergiwa (Janaloka) | kang suméwa paséwakaning kalangun | pangrantamirèng pradangga (sendhon) | sasendhona genti-genti ||

wicara tanpa karana (ngayawara) | bebasané janma nunggal sapanti (dunung) | ngayawara tanpa dunung | sampang panggilap wreksa (prenis) | peprenésan linaras resmining kayun | narmadalit ngalang marga (kali) | tan liya amung ngrerepi ||

Budaya modern sunting

Pengetahuan dan bahasa Jawa menjadi salah satu unsur yang dapat dijadikan sebagai pedoman berperilaku dalam bermasyarakat, salah satunya yaitu wangsalan yang berisi pitutur atau nasihat luhur tentang budi pekerti.[4] Dalam budaya modern, dapat ditemui beberapa karya seni berupa lagu mengandung wangsalan. Di antara yang populer ialah lagu-lagu Didi Kempot. Dalam beberapa lagunya memiliki penggalan kalimat yang terdapat ‘wangsalan lamba’ yaitu berupa kata-kata yang mengandung tebakan tetapi sederhana.[5]

Lihat pula sunting

Referensi sunting

  1. ^ a b c d Padmosoekotjo, S. (1960). Ngéngréngan Kasusastran Djawa II. Jogjakarta: Hien Hoo Sing. 
  2. ^ a b c Daryanto (1999). Kawruh Basa Jawa Pepak. Surabaya: Apollo. 
  3. ^ Padmasusastra (1898). Serat Rerepèn. Surakarta: Albert Rusche & Co. 
  4. ^ antaranews.com (2016-10-16). "Bahasa Jawa dinilai bisa jadi pedoman perilaku". Antara News. Diakses tanggal 2020-07-02. 
  5. ^ smscom (2020-07-02). "Lirik Lagu Lord Kempot Banyak Gunakan Purwakanthi dan Wangsalan". SUARA MERDEKA SOLO. Diarsipkan dari versi asli tanggal 2020-07-03. Diakses tanggal 2020-07-02.