Bahasa Bakumpai

bahasa pribumi yang dituturkan oleh orang Bakumpai yang berasal dari Kalimantan Tengah dan Selatan, Indonesia
Bahasa Bakumpai
Dituturkan diIndonesia
Wilayah
EtnisBakumpai
Penutur
135.297 (kalteng)
20.609 (Kalsel)
Kode bahasa
ISO 639-3bkr
Status konservasi
C10
Kategori 10
Kategori ini menunjukkan bahwa bahasa telah punah (Extinct)
C9
Kategori 9
Kategori ini menunjukkan bahwa bahasa sudah ditinggalkan dan hanya segelintir yang menuturkannya (Dormant)
C8b
Kategori 8b
Kategori ini menunjukkan bahwa bahasa hampir punah (Nearly extinct)
C8a
Kategori 8a
Kategori ini menunjukkan bahwa bahasa sangat sedikit dituturkan dan terancam berat untuk punah (Moribund)
C7
Kategori 7
Kategori ini menunjukkan bahwa bahasa mulai mengalami penurunan ataupun penutur mulai berpindah menggunakan bahasa lain (Shifting)
C6b
Kategori 6b
Kategori ini menunjukkan bahwa bahasa mulai terancam (Threatened)
C6a
Kategori 6a
Kategori ini menunjukkan bahwa bahasa masih cukup banyak dituturkan (Vigorous)
C5
Kategori 5
Kategori ini menunjukkan bahwa bahasa mengalami pertumbuhan populasi penutur (Developing)
C4
Kategori 4
Kategori ini menunjukkan bahwa bahasa digunakan dalam institusi pendidikan (Educational)
C3
Kategori 3
Kategori ini menunjukkan bahwa bahasa digunakan cukup luas (Wider Communication)
C2
Kategori 2
Kategori ini menunjukkan bahwa bahasa yang digunakan di berbagai wilayah (Provincial)
C1
Kategori 1
Kategori ini menunjukkan bahwa bahasa nasional maupun bahasa resmi dari suatu negara (National)
C0
Kategori 0
Kategori ini menunjukkan bahwa bahasa merupakan bahasa pengantar internasional ataupun bahasa yang digunakan pada kancah antar bangsa (International)
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
EGIDS SIL EthnologueC3 Wider communication
Bahasa Bakumpai dikategorikan sebagai C3 Wider Communication menurut SIL Ethnologue, artinya bahasa ini digunakan di wilayah yang cukup luas maupun dipertuturkan cukup luas, misalnya beberapa kota
 Portal Bahasa
Sunting kotak info
Sunting kotak info • L • B • PW
Info templat
Bantuan penggunaan templat ini

Bahasa Bakumpai adalah sebuah bahasa dalam rumpun bahasa Barito Raya yang dituturkan oleh suku Bakumpai maupun suku Dayak Bara Dia (Suku Dayak Mengkatip) yang mendiami aliran sungai Barito di Kalimantan Tengah dan Kalimantan Selatan, Indonesia.[7][8]

Bahasa Bakumpai merupakan bahasa suku Dayak di daerah DAS Barito Dayak yang mendapat pengaruh bahasa Banjar. Bahasa Bakumpai juga memiliki sejumlah peribahasa.[9] Penutur bahasa Bayan menggunakan bahasa Bakumpai jika berbincang dengan non penutur bahasa Bayan.[10]

Kesamaan leksikal bahasa Bakumpai terhadap bahasa lainnya yaitu 75% dengan bahasa Ngaju dan 45% dengan bahasa Banjar .[11]

Perbandingan antara bahasa Bakumpai, Ngaju, dan Indonesia sunting

 
Bahasa Bakumpai no. 8
Bakumpai Ngaju Indonesia
Jida Dia Tidak
Beken Beken Bukan
Pai Pai Kaki
kueh Kueh mana
bi-kueh bara-kueh dari mana
Hituh Hetuh Sini
si-Hituh Intu-Hetuh disini
Bi Bara dari
Kejaw Kejaw Jauh
Tukep Tukep dekat
Kuman Kuman Makan
Mihop / mihup Mihop minum
lebu Lewu Kampung
Batatapas Bapukan Mencuci pakaian

Contoh kalimat:

  • Bi kueh asal lebu uluh Bakumpai te ? ( Bakumpai)
  • Bara kueh asal lewu oloh Bakumpai te ? ( Ngaju)
  • Tumatan mana asal banuanya urang Bakumpai nangitu ? (Banjar)
  • Dari mana asal daerah orang Bakumpai itu ? (Indonesia)

Melihat perbandingan di atas dan kondisi riil yang ada di daerah pemukiman suku Bakumpai di sepanjang sunagi Barito, Kapuas, Katingan dan Mahakam, dapat dikatakan bahwa 90% orang bakumpai mengakui bahwa asal muasal mereka daru Suku Dayak Ngaju. Tetapi perkembangan sejarah dan agamalah, terutama Agama Islam yang mayoritas mereka peluk, yang menyebabkan mereka lebih suka disebut suku bakumpai saja, tanpa menyebutkan Dayak. hal itu dikarenakan suku Dayak yang lain masih memeluk agama tradisi atau agama lainnya.

Menurut Abi Zakky Setiawan, 2008: Suku Bakumpai, Mengkatip dan Berangas mempunyai hibungan dengan suku Melayu Banjar yang secara geogaris lebih dekat (terutama dari daerah Banua Enam di Kalimantan Selatan) dibandingkan dengan suku Induknya Dayak Ngaju (di DAS Kapuas, Kahayan dan Katingan di Kalimantan Tengah). Bahkan suku Bakumpai yang berada di luar tanah airnya sering diidentifikasi sebagai orang Banjar.

Perbandingan bahasa Bakumpai, Indonesia, dan Banjar sunting

Nomor Bahasa Bakumpai Bahasa Indonesia Bahasa Banjar
1. alih pindah alih
2. aran nama ngaran
3. ampah gantung gantung
4. apa ayah abah
5. alang lihat lihat, janak, itih
6. andung pelampung pelampung
7. ambul muncul ambul (muncul dari air)
8. ampi rupa
9. asai kira
10. andau hari hari
11. asu anjing h/adupan
12. awen mereka buhannya
13. aweh siapa siapa
14. atei hati hati
15. ansep asap kukus
16. apui api api
17. auh kata
18. amun kalau
19. atawa atau
20. awi karena
21. akam untukmu
22. ading adik
23. arak iring-iringan ba arak
24. ayum kepunyaan ampun
25. amang paman amang
26. aken keponakan kamanakan
27. ampin tampang
28. amak tikar
29. ayu mari
30. akan untuk gasan
31. are banyak
32. ahei katanya ujarnya
33. awan awan
34. bawi perempuan bibinian
35. bakei kera warik
36. bahanyi berani wani
37. bisa basah
38. wisa bisa wisa
39. balawa bersih
40. bahat ikat babat
41. buli kembali bulik
42. bujur betul bujur
43. baleh balas balas
44. bakas tua tuha
45. biwih bibir
46. buntis betis batis
47. bua buah
48. buayi buaya
49. bijat rusak
50. bukih rajin cangkal
51. bau bau
52. balepah semua sabarataan
53. beken bukan
54. buhen mengapa
55. balengkong kerongongan
56. batiruh tidur guring (nyenyak)
57. bujang remaja
58. behas beras
59. beut berot
60. bensuh kenyang
61. balau rambut
62. bahan bahu
63. balasu panas
64. bahandang merah habang
65. baha barah
66. balanai belanga
67. binantu menantu minantu
68. bangah terbuka
69. hindai belum balum
70. buyut buyut
71. bungul bodoh bungul
72. badengen tuli bangang
73. babute buta
74. buntut ekor buntut
75. lumbuk lombok
76. baluh labu waluh
77. bilik kamar
78. bahenda kuning
79. catuk pukul catuk
80. cikang cabang cikang
81. cakah sombong cakah
82. cangker cangkir
83. caruman beritahu habari
84. cakakah sombong
85. camplon kapal
86. caramin cermin caramin
87. culas curang culas
88. cara cara
89. duruh jatuh gugur
90. dasau bunyi air dasau (bunyi air deras)
91. dinu ambil jumput
92. due dua
93. danda denda
94. duhi duri
95. duhup tolong
96. danum air
97. depe depa dapa
98. dawen daun
99. dumah datang
100. dinun dapat
101. dipah seberang subarang
102. dehen kuat
103. dawat tinta tintah
104. duit uang duit
105. dampar berhamburan badampar, basapai
106. durum teduh
107. daha darah
108. duan dapat
109. deruh gaduh abut
110. dakap dekap ragap
111. daras keras
112. dalem dalam
113. etun angkut
114. eton (baeton) angkat (mengangkat)
115. ekei jemur
116. epat empat
117. ela jangan
118. tanau tadi
119. empu mertua mintuha
120. ekei jemur
121. ela jangan
122. ensei dayung
123. ensu cucu
124. eweh siapa
125. gawi bekerja bagawi
126. gurai terluka sedikit(Gores) gurai
127. gilau cari
128. gusuk gosok kusuk
129. guyur meluyur
130. gasak cepat
131. gampir berdempet
132. gite lihat
133. gampur gempur
134. gau cari
135. galar memberi gelar
136. gapit apit gapit
137. gutuk getok
138. gagutuk kue getuk
139. guduh pisang goreng
140. gaguduh pisang goreng gaguduh
141. gayau garu
142. ganang ingat ganang
143. gin juga, hun
144. gayar merayap bakayakat
145. guti kutu
146. garagaji gergaji gagaji
147. gurinding alat bunyi-bunyi dari sembilu
148. gabung bergabung
149. gita getah
150. gawin (gawi) pekerjaan gawian
151. gitan kelihatan
152. gana urusan, perkara
153. getem ketam(Panen Padi) ngatam
154. gantau kanan
155. gagiren latah
156. getu putus pagat
157. galing guling
158. handang merah habang
159. hantas pintas hantas
160. halau lewat lalu
161. hanyi berani wani
162. heka sulit ngalih
163. hining dengan lawan
164. hejan tangga
165. handipe ular
166. hai besar ganal, (Banjar lawas) basar
167. hiau bunyi
168. hapa pakai puruk, rasuk
169. handai belum
170. huang dalam
171. hamparaya kapan pabila
172. himang luka
173. hewa rebah/tumbang
174. hamun tumbang
175. handau siang
176. hadangan kerbau h/adangan
177. hamelem malam
178. hanjeu pagi baisukan
179. hengai selesma/Pilek salismaan
180. harian belakangan badudi
181. hetang geli tertawa mangalangkang
182. huma rumah
183. hambaruan roh
184. helu (n) dulu dahulu
185. hindai belum
186. hanya delapan
187. hatue laki-laki lakian
188. hanyewu pagi baisukan
189. halemei sore kamarian
190. haban sakit garing
191. hatulan cerai sarak
192. haguet berangkat tulak
193. hunjun atas
194. heka sulit, susah ngalih
195. insek tanya takun
196. inu ambil
197. imbit bawa hangkut
198. ije satu sabuting, asa (bilangan)
199. isut sedikit
200. injam pinjam injam
201. iye dia inya
202. ikau kamu kamu, kawu
203. iyuh ya i'ih, inggih (halus)
204. itah kita
205. ije tatu saudara sepupu sekali
206. ijekalambutan saudara sekandung
207. ina simpan
208. ite (mite) lihat itihi
209. jangkut kelambu
210. jahawen enam
211. juluk kasihkan bariakan
212. jalan jalan
213. jaja dijaja
214. jida tidak kada
215. jukung perahu jukung
216. jangkut kelambu
217. jandan sehari
218. jandan-jandanan sehari-harian
219. jeleme kemarin ari samalam
220. jeu besok isuk
221. jara jera jara
222. jagau jantan jagau
223. jalatien sembilan
224. jihi tiang tihang
225. jadi sudah
226. jaka umpama jaka
227. jawau ubi kayu jawaw, ada juga yang bilang gumbili
228. ju baha bahu
229. juhu sayur (yang sudah dimasak), kuah gangan
230. jela lidah ilat
231. jahai jarang
232. jipen pembantu rumah-tangga babu
233. julak paman julak (saudara tertua ayah/ibu)
234. jual jual
235. kesah ceritera
236. kalat kelat kalat
237. kehu bakar cucul, salukut
238. kawal kawan kawal
239. kibil potong tatak
240. kempang tarik juhut
241. kinan makan
242. kubit cubit kibit
243. karabut rabut
244. kuyak koyak
245. kate begitu
246. kekeh takut kutan
247. kaput gelap kadap
248. katuh begini damini, kaya ini, camini
249. kurik kecil halus
250. kejau jauh
251. kibit cubit kibit
252. keleh baik, sembuh
253. kilau bagaimana
254. kareh nanti kaina/kina/kena
255. kenceng kuali
256. kabehu cemburu manimburu
257. kahana larang
258. kalat kelat
259. kipit sempit kipit
260. kandal tebal kandal
261. kahang pinggang
262. kasinge gigi
263. kaka kakak
264. kepus panau
265. kenceng periuk
266. kapehe atei sedih hati marista
267. kadundung kedondong
268. kanas nenas kanas
269. kuritis dicubit sedikit dengan satu jari
270. kilau seperti
271. kanih di sana
272. kueh di mana, di sana
273. kahit kencing kamih
274. kuman makan
275. kamburi kemudi
276. kartak jalanan
277. kareh nanti
278. laku minta
279. lasu panas
280. lauk ikan iwak
281. lunta jala lunta
282. lukah lukah lukah
283. luja ludah liur
284. lime lima
285. lait marahi sariki
286. lihi tinggal
287. lange tangan
288. lemei kemarin ari samalam
289. laga lebar
290. lindung belut walut
291. lingkau dahi
292. lalangitan langit-langit
293. lukap lenge telapak tangan
294. lanseh lantai
295. lawang baun pintu lawang
296. balingkang jendela lalungkang
297. lebu kampung
298. lapas lepas lapas
299. labih lebih labih
300. likur belakang
301. lelep tergenang air (tenggelam) calap, caram
302. laju cepat hancap
303. lasah lantai
304. lasut andau terik matahari panas manggantang
305. larang mahal larak
306. liuk rusuk
307. munu bunuh
308. mihap minum
309. melai diam
310. mangat nyenyak nyanya, (guring) batiruh
311. mikeh takut kutan
312. mekeh kalau amun
313. mamek ayam
314. mate mata
315. mandui mandi
316. minsik bangun
317. mananjung berjalan
318. menter berbaring barabah
319. matandau matahari
320. malem malam
321. mama saudara ayah
322. mahamen malu
323. manuk ayam
324. munduk duduk
325. musti pasti musti
326. maku mau
327. mite melihat
328. manang menang
329. malang melihat
330. muta muntah
331. mamani buang air besar bahira
332. meteng ikat
333. misik bangun
334. maja bertamu ba'ilang
335. mendai naik
336. matei meninggal
337. male kemarin ari samalam
338. muhun turun
339. narai apa nangapa/Napa, kaya apa
340. nipis tipis nipis
341. nyame mulut muntung
342. nyat leher gulu
343. nduan ambil (mengambil) jumput
344. nanjung pergi, jalan tulak
345. ngaju mudik ulu
346. ngawa hilir ilir
347. ngambu atas
348.
349. nyelu tahun
350. nyumap diasapkan
351. nunda dorong tunjul
352. nahap tegap nahap
353. nupi mimpi
354. peter baring barabah
355. panghung pukul catuk, pangkung (pukul pakai kayu bakar)
356. patei matikan mati'i
357. peteh-pesan pesan
358. puser pusat
359. pai kaki
360. bapai berkaki
361. pansa ganggu
362. pili beli
363. paluwa keluar
364. pisi pancing
365. pere berapa
366. pusa kucing
367. parei padi
368. peteh pesan
369. penda bawah
370. paung benih
371. pupus pupus
372. pinding telinga
373. palipis kening
374. pangkit gigit
375. petak tanah
376. penu penuh
377. pisi kail
378. pandak pendek
379. pahayak-hayak bersama
380. papa kotor
381. papa ampi jelek
382. pahari saudara
383. pea kapan
384. papui panggang
385. paung bibit
386. peteng ikat
387. pehe sakit
388. penda bawah
389. pisi panjang
390. pisik bangunkan
391. parahan perlihatkan
392. pangkung pukul
393. pulut ketan
394. pilanduk kancil
395. pancok rujak
396. rake cepat
397. rapi menanak nasi
398. ramu mengumpulkan kayu
399. rangah sembarangan
400. rubut copot
401. rabut rebut
402. racik potong kecil-kecil
403. rancak sering
404. rahat sedang
405. ringging rinjing
406. randah rendah
407. rawa tegur sapa
408. rupa rupa, wajah
409. rukui menyusuri
410. ramuk ramuk
411. rakat rukun
412. rami ramai
413. ramu(n) barang
414. racap rapat
415. rantai kalung
416. rega harga
417. rangat pecah sedikit
418. rajaki rejeki
419. raung nisan orang mati
420. rakung tempat padi
421. rahatan sedang
422. rebuk lapuk
423. riuk melengkung
424. sasar makin
425. salawar celana
426. saring disaring
427. seut sebut
428. sipa kunyah
429. suhu suruh
430. singkap tangkap
431. sarah serahkan
432. sahar tangguk
433. sawe istri
434. suduk suduk
435. singngah mampir
436. sambar sambar
437. sanda tanda
438. sasal sesal
439. simpa makan sirih
440. sugih kaya
441. sangit marah
442. sapak paha
443. saratus seratus
444. sinde sekali
445. samandiah semua
446. sahundik pucuk
447. sadia sedia
448. sahukan sembunyi
449. sasah kejar
450. sandeah semua
451. saran tepi
452. suhu perintah
453. sium cium
454. sawa(n) istri
455. sungei sungai
456. silu kuku
457. sadingen dingin
458. tukup dekat
459. tulak pergi
460. talih temui
461. tanga beri
462. tejek dirikan
463. tetek potong
464. tempu tempo
465. tusul bakar
466. tagui bunyi rebah
467. teweng tebang
468. tuhus milir di riam
469. tapean lembar
470. tapih sarung
471. tumun turut
472. teser selam
473. tanjung jalan
474. tengseng nafas
475. tutul bintik
476. tejep sodok
477. tenga beri
478. tusu susu susu
479. mampatusu menyusui
480. telo tiga talu
481. tandu kakak
482. talik tarik
483. tatawa tertawa
484. tapandir berbicara
485. tuyuk tumpuk
486. tukep dekat
487. tamunie kadang-kadang
488. tikas hingga
489. tame masuk
490. tiruh tidur
491. tanai perut
492. tewu tebu
493. tujah pingsan
494. teyah kering
495. tapa bersamadi
496. tahi lama lawas
497. tanan tadi
498. tenah tadi
499. tampa buat, bikin
500. tumbang muara muhara
501. tau bisa
502. telu tiga tiga
503. tana sawah, kebun
504. tabela muda anum
505. tabala peti mati
506. tampalawai dini hari
507. uler ulat
508. ulun saya ulun
509. ujur benar bujur
510. usuk dada
511. uei rotan
512. uyah garam uyah
513. uma ibu uma
514. utin balengkong anak tekak butuh rakungan
515. uei rotan
516. uluh orang
517. utuk sekarang
518. ulanda Belanda
519. ukai tempat
520. ujan hujan
521. upih kelopak pinang
522. uju tujuh
523. umba ikut umpat
524. utan hutan
525. umbet berhenti
526. ujar kata
527. utek otak
528. uka kakak
529. ukan tempat
530. ulih dapat, sanggup
531. ewei rotan paikat
532. wadai kue wadai
533. waluh labu waluh
534. wadi ikan wadi wadi
535. waras batas watas
536. wah wah
537. wajik wajik wajik
538. wada hina wada
539. yaweh siapa
540. yaku saya aku, ulun
541. yete yaitu
542. yatak otak utak

Lihat pula sunting

Referensi sunting

Pranala luar sunting